Het is een verhaal dat eigenlijk bij weinig inwoners van de gemeente Nijkerk bekend is: de evacuatie van inwoners uit de omgeving van Nijkerk, Amersfoort en Hoogland aan het begin van de Tweede Wereldoorlog. Die evacuatie op 10 mei 1940 kwam op gang om de Duitse bezetter te beletten dat ze de strategische Grebbelinie konden innemen. Daartoe werden boerderijen en huizen in brand gestoken en vertrokken de inwoners van Nijkerkerveen naar Putten, die van Nijkerk naar Harderwijk en die van Hoogland naar Edam-Volendam. Uiteindelijk bleek die evacuatie helemaal niet nodig, want Nederland capituleerde al na een paar dagen. Henk van Middelaar uit Nijkerkerveen heeft zich in de materie verdiept en spreekt er vrijdagavond 12 april over tijdens een lezing in dorpshuis ‘t Veense Hart in Nijkerkerveen (20.00 uur).

,,De Grebbelinie was de eerste verdedigingslinie,’’ zo heeft Van Middelaar zich verdiept in de materie. ,,Het idee was dat als die linie wordt doorbroken, dan vallen er in Amersfoort en omgeving veel slachtoffers.’’ Al in 1939 werd door de staf van het Nederlandse leger en het Ministerie van Binnenlandse Zaken gewerkt aan plannen voor een evacuatie. De burgemeesters werden opgedragen zich te hullen in stilzwijgen. Op 10 mei 1940 gebeurt het onvermijdelijke. Koffers en kussenslopen werden gevuld met wat onmisbaar wordt geacht voor een verblijf in den vreemde. Huissleutels werden ingeleverd. Niemand weet wanneer ze weer terug zullen zijn en of hun huis er dan nog staat. Uiteindelijk zou de Duitse Wehrmacht niet door het noordelijke deel van de Grebbelinie aanvallen, maar via Wageningen en Rhenen over de Grebbeberg. Na het bombardement op Rotterdam is op 14 mei is de oorlog afgelopen en konden de mensen weer terug naar hun huizen. ,,Het was een enorme operatie. In de boerengemeenten moesten de koeien en paarden ook allemaal weg. De eerste brieven van de militaire top waren eigenlijk lachwekkend, want het was moeilijk een geheel uitgewerkt plan in te dienen.’’ De Gelderse Vallei was een gebied dat gemakkelijk onder water kon worden gezet. ,,En daarmee wilden de Nederlanders de vijand tegenhouden. Vroeger was dat een  probaat middel, maar er werd niet rekening mee gehouden dat die Duitsers er overheen zouden vliegen en zo Nederland op haar knieën dwong. Dat was enigszins naïef. Op de Grebbeberg is overigens enorm gevochten.’’ Hoogland was van alle buurgemeenten het meest getroffen. Daar liep een tankgracht als verdedigingslinie. Hiermee kon de weg naar Bunschoten-Spakenburg worden afgesneden. Vele boerderijen (178) zijn er in de brand gestoken om het schootsveld te verruimen van het Nederlandse leger. Van Middelaar: ,,De mensen waren soms nog geen 100 meter van huis, ze keken achterom en het riet van het dak van de woningen was al in de fik gestoken. De bewoners wisten toen niet wanneer ze terug zouden komen. Achteraf zou je kunnen zeggen dat het maar een weekje was, want Nederland gaf zich snel over. Maar op dat moment wisten ze dat niet. Dat de mensen het zo gedwee hebben ervaren is het meest opmerkelijke. De mensen gingen gewoon, zonder kritische vragen te stellen. Het was angstaanjagend stil. Na het bombardement van Rotterdam was Hoogland de meest getroffen gemeente.’’

Tijdens de lezing van Henk van Middelaar wordt nader ingegaan op de evacuatie (12 april, 20.00 uur). De organisatie is in handen van het Oranjecomité Nijkerkerveen die eerder op de dag een tentoonstelling zal openen over dit onderwerp. Kaartjes voor de lezing in dorpshuis ‘t Veense Hart kosten 7,5 euro. Ook is de documentaire van Olaf Koelewijn te zien over de evacuatie.  Foto en bron Kees van den Heuvel