Het overlijden van Arjan Witzel op 26 mei 1983 dompelde Nijkerkerveen in een collectieve rouw. Heel het dorp was ontzet toen de oudste zoon van hoofdmeester Foppe Witzel plotsklaps op 22-jarige leeftijd dood neerviel in het Zuid-Amerikaanse land Colombia. Hij was daar toen voor zijn stage voor de Wageningen Universiteit. De familie zat vol vraagtekens en besloot in oktober 2016 in de voetsporen te treden van Arjan door een twee weken durende reis te aanvaarden naar de plek waar Arjan overleed. Over de dood van Arjan is een documentaire gemaakt door broer Hajo Witzel en die wordt zaterdagmiddag 12 januari vertoond in de Eben-Haëzerkerk in Nijkerkerveen.
Hoe kwam je op het idee?
Hajo Witzel: In Colombia was een gezin waar Arjan in huis was. Via brieven kregen we door dat ook zij geschokt waren. Wij zaten hier in Nederland en wisten niet goed wat er is gebeurd. Het enige dat we hadden waren dia’s van de omgeving die door Arjan waren gemaakt en waar geen verhaal bij zat. Je weet dus heel weinig. Ook de overige Nederlanders die in dat project deelnamen, zaten daar toen nog en er kwam maar heel sporadisch nieuws binnen.
Voor wat voor soort project was Arjan naar Colombia gegaan?
Hajo Witzel: Het was een ontwikkelingsproject dat door Nederland en Colombia gezamenlijk was opgezet. Eigenlijk is dat de basis geweest voor het hele latere landbouw- en veeteeltbeleid voor Colombia. Dat is in 1976 gestart en in 1983 liep dat tegen zijn einde aan. Arjan’s bijdrage was een project over cavia’s; die zijn in de landen van het Andesgebergte een voedselbron.
We wisten dus niet veel van de omstandigheden. Mijn ouders hebben in 1992 de gelegenheid gehad om samen met iemand die veel contacten had in Colombia daar naartoe te gaan. Zij zijn zelf doorgereisd naar Pasto, waar Arjan is overleden. Je moet je voorstellen: ze spreken maar een beetje Spaans en dan zit je bij die mensen in huis. Echt communiceren lukte niet. Dus ik heb de wens uitgesproken om zelf nog een keer naar Colombia te gaan, maar niet zoals mijn ouders dat hebben gedaan. Dat werkt voor mij niet.
Het toeval wil dat de vrouw van Hajo, Daphne, werkte voor Chrysal, dat bloemenvoeding produceert. Dat bedrijf heeft een fabriek gebouwd in Colombia. Daphne moest daarom regelmatig naar Colombia toe.
Hajo Witzel: Ik heb het verhaal verteld van mijn broer aan een collega van haar uit Colombia; Johanna. Dat vond zij heftig en bijzonder. Ik dacht: Hier ligt een mogelijkheid. Ik wil naar Colombia maar wil wel met de mensen kunnen praten. Ik moest dus een tolk hebben en een ‘beveiliger’ (in verband met de terreurorganisatie FARC). Mijn ouders werden slechter, met name mijn vader, en ik vond dat ik die reis een keertje moest maken. In 2016 heb ik mijn zussen Wiebke, Babet en Marjoke gepolst. Het was voor ons belangrijk om met z’n allen te gaan. . Het plan is geboren en we zijn gegaan. Ik heb alle voorbereidingen getroffen en heb alle dagen in detail geregisseerd. Toen is het idee ontstaan van die film. We hebben niet alleen de plek bezocht waar mijn broer is neergevallen, maar ik ben ook op zoek gegaan naar naaste medewerkers. Ik vond de projectleider Paul Engel, die nu met pensioen is. Moet je je voorstellen: Je bent 31 jaar, je zit tussen allemaal studenten en opeens valt er iemand dood neer. Dat heeft dus een behoorlijke impact op je hele carrière.
Wat wilde je met de film aantonen?
Hajo Witzel: Dat weet ik niet.
Was het een soort van traumaverwerking?
Hajo Witzel: Dat zal wel. Ik weet het niet. Ik wilde een registratie maken van wat daar is gebeurd. Het heeft een paar mooie verhalen in zich. Omdat ik zelf projectleider ben, dacht ik: hoe ga je daar dan mee om? Je bent er niet voor opgeleid. Het tweede verhaal ging over de familie waar Arjan woonde. Hij is vijf weken bij die mensen in huis geweest. Ze hebben hem geadopteerd als een soort broer. De heftigheid van de emotie, die deze mensen hebben gehad, heb ik nooit zo gesnapt. Vijf weken is heel kort. Hoe kun je dan zo’n familiaire band opbouwen? Dat gold ook voor een student die daar was, Jan-Willem Hogeweg, die een soort soulmate was van Arjan. Dat vond ik ook raar. Hoe kwam dat? De doorslag om de film uiteindelijk te maken was de band die Arjan had met Geurt Ruitenbeek. Geurt Ruitenbeek was de begrafenisondernemer. Geurt ligt in Nijkerkerveen naast Arjan begraven. Ik kende dat verhaal wel, maar stond er nooit bij stil. Arjan liep als kind veel bij Geurt en Geurt is degene geweest die hem van Schiphol heeft gehaald. Hij moest hem identificeren en de begrafenis regelen. Daarna heeft hij iets bijzonders gedaan. Hij heeft toen het graf naast Arjan gekocht. De begrafenis van Arjan was zijn laatste. Hij liep toen tegen zijn pensioen aan en is gelijk gestopt toen Arjan werd begraven. Hij heeft letterlijk gezegd: Ik heb nu mijn beste vriend begraven. Ik stop ermee. Geurt had nooit een graf gekocht en nu kocht hij het graf naast Arjan. Het graf aan de andere kant van Arjan hebben mijn ouders gekocht. Ik vond dat een bijzonder verhaal. Want waarom doet Geurt zoiets? Het is immers geen kind van je. Dat wilde ik dus ook begrijpen. Alles bij elkaar was het zo bijzonder dat ik vond dat er een goed verhaal in zat.
Mijn vader heeft alles van Arjan in vier archiefdozen bewaard. Echt alles. De boardingcard, de brieven natuurlijk, ook de vele uitingen van medeleven op de begrafenis. Er waren zo ongelooflijk veel belangstellenden toen. Toen wij op het kerkhof waren, zaten de laatste mensen nog in de kerk. Zo lang was die rij. Als je al die condoleancekaarten ziet, dan kun je zo ongeveer het hele dorp samenstellen van 1983. Mijn vader heeft één ding niet gekund en dat is er iets mee doen. Hij heeft er nooit naar gekeken, want elke keer als hij naar Arjan kijkt, schiet hij vol en is hij niet bij machte om er iets mee te doen. Dat kan hij niet. Ik dacht: Arjan is alleen nog maar vier archiefdozen. Daar zit iets in en als niemand het eruit haalt, dan blijft dat zo.
Hoe oud is Arjan geworden?
Hajo Witzel: 22 jaar. Dat is ook de titel van de film. ‘Arjan, tenia solo veintidós aňos…’ Dat betekent ‘Arjan was pas 22 jaar’. Ik heb de rouwtekst die mijn ouders hebben gemaakt, ook gebruikt voor de uitnodiging. De bandopname van de begrafenisdienst, waar mijn ome Henk dominee was, heb ik ook gebruikt. Die leest de rouwbrief voor en die eindigt met de tekst: ‘Arjan was pas 22 jaar.’
Vertel iets over de reis
Hajo Witzel: Wij zijn op 10 oktober 2016 naar Colombia gereisd. Wij zijn ruim twee weken geweest. Alles is uitgekomen zoals ik het wilde. We zijn eerst naar Bogota geweest. Toen zijn we naar Pasto gereisd en daarna weer terug naar Bogota.
In hoeverre heeft het bedrijf van jouw vrouw nog een rol gespeeld bij die reis?
Hajo Witzel: De vele collega’s die hebben geholpen. De tolk was belangrijk, maar ook Alexander, een andere collega, heeft veel vertaalwerk gedaan. Ik kan wel een beetje Spaans, maar de gesprekken die je hebt zijn van een ander niveau. Colombianen zijn ontzettend lieve mensen. Hartelijk, maar wel erg direct. We hebben details gehoord die nooit eerder zijn verteld.
Waar is hij uiteindelijk aan overleden?
Hajo Witzel: Aan een bloedprop in zijn hersenen. Het is geen familiekwaal. Dit is een typisch geval wat iemand zomaar kan overkomen. Arjan was verder kerngezond. Je zit daar op hoogte, maar het is niet aangetoond dat hij daardoor bevattelijker was voor een bloedprop. Het enige dat wij hebben als aanwijzing in zijn babyboek dat hij een ruisje had in zijn hartstreek. Daarvoor is hij als kind onderzocht en dat hebben ze daarna nooit meer teruggevonden. Op basis van die kennis, dat ruisje, is Arjan in 1983 ook eerst naar een arts geweest. Hij wist dat hij de hoogte in ging. De arts heeft hem onderzocht en die zei dat er niks aan de hand was. Dat heeft hij ook aan zijn projectleider verteld.
Zou Arjan hetzelfde euvel hebben gehad als hij in Nederland was gebleven?
Hajo Witzel: Ik denk het wel. In beide gevallen kom ik tot de conclusie dat het niets zou hebben uitgemaakt. Hij klaagde die dag over hoofdpijn maar met een paar koppen koffie ging dat wel over. Hij wilde er niet over praten. Zo ken ik mijn broer ook. Hij was een binnenvetter. Ze gingen de dochter van het gezin, waar hij verbleef, Nancy, van de avondschool halen. Ze liepen op een holletje de heuvel af. Op een gegeven moment grijpt Arjan naar zijn hoofd, ging zwaar ademen en klapte hard op de grond. Hij was waarschijnlijk al dood voordat hij de grond raakte. Ze hebben hem met de auto naar het ziekenhuis gebracht maar daar zagen ze meteen dat hij overleden was. Er is autopsie uitgevoerd; zelfs nog gekeken of hij was vergiftigd. In een lokale krant suggereerde een journalist een criminele relatie. Dat is later ontkracht, maar het zijn allemaal details die wij niet kenden. Nu we daar zijn geweest, hoor je die verhalen. Je vraagt jezelf af: Wat is hier aan de hand? Ligt het aan Arjan of ligt het aan de omgeving? Kan het mij ook overkomen? Dat houdt je onmiddellijk bezig. Ik snap dat helemaal. Ik werd op een gegeven moment ook 22 jaar en ik heb ook gedacht: Heb ik dit ook? Ik heb veel internationaal gereisd en elke keer als ik ergens was, belde ik eerst even mijn ouders. Omdat zij het toch niet prettig vonden als ik dan ver weg was.
Maar het was geen familiekwaal.
Hajo Witzel: Maar je weet dat niet zeker. We gingen met zijn allen naar Colombia. Aan de ene kant vonden mijn ouders dat heel mooi, maar aan de andere kant was er wel een reële vrees. Pasto is een stad op hoogte, circa 3000 meter. Daar hoef je niet aan dood te gaan. Bij Arjan is een bloedprop losgeraakt en hij was kansloos. Ik heb voor mezelf geconcludeerd dat de hoogte niets heeft uitgemaakt.
Alles is naar wens verlopen, zei je. Misschien heb je jezelf nog wel extra verrijkt met deze ervaringen.
Hajo Witzel: Wat ik me daar pas heb gerealiseerd is dat het voor die mensen daar in Colombia nog veel verschrikkelijker was. Ze hadden een jongen in huis die leuk meedraaide. Hij werd als familie beschouwd. Die gaat dood en hij gaat in een kist naar Nederland. Hij gaat weg. Er is geen enkele vorm van rouwverwerking. Wij konden het fysiek een plek geven op een kerkhof, zij niet.
Hadden zij behoefte aan gesprekken over Arjan?
Hajo Witzel: Jazeker, die behoefte hadden ze al toen Arjan nog leefde. Zij wilden graag foto’s zien van Nijkerkerveen waar Arjan was opgegroeid. Ze waren zo benieuwd naar het gezin in Nijkerkerveen. Wat ik heb gedaan, is dat ik een fotoboek heb gemaakt van alle gezinsleden zoals ze nu zijn. Ik heb er twee gemaakt, één voor mijn ouders en eentje in het Spaans. Met grote foto’s van de familie van Arjan in 2016. Dat was een schot in de roos. Daarmee krijgen ze waar ze 35 jaar geleden om vroegen. Ze kregen in 2016 pas antwoord op hun vragen. Toen besefte ik: ik ben iets aan het corrigeren. Dat klinkt als een vervelende uitspraak, maar het is niet verwijtend bedoeld. Ik vind niet dat wij iets hebben nagelaten. Wij hebben iets gecorrigeerd wat moest gebeuren. Het doel van de exercitie is dat de mensen weten hoe het zit. En toen heb ik ook besloten de film te ondertitelen. De film wordt dus ook vertoond in Colombia.
De aangrijpende film over Arjan Witzel is zaterdagmiddag 12 januari 2019 te zien in de Eben-Haëzerkerk in Nijkerkerveen om 14.45 uur (kerk open vanaf 14.00 uur). Het duurt tot 17.00 uur. Een mailtje naar hajo@planet.nl wordt gewaardeerd zodat er een beetje ingeschat kan worden hoeveel mensen er komen kijken.
Interview Kees van den Heuvel